Наваградак мае унікальны помнік абароннага дойлідства эпохі сярэднявечча — замак на дзядзінцы (Замкавая гара). Узведзены ў старажытным цэнтры горада як велікакняжацкая рэзідэнцыя. На працягу XI — XVI стст. умацаванні гэтага замка прайшлі шлях ад прасцейшай агароджы-частаколу да магутнейшага шматвежавага замка. У XIX—XX стст. яго рэшткі прыцягвалі ўвагу шматлікіх навукоўцаў, мастакоў і аматараў даўніны. Важкі ўклад у вывучэнне гэтага помніка ўнеслі ў 20—30-ыя гады польскія архітэктары Р. Гютлер, Ю. Рэмер, А. Шышка-Богуш, якія праводзілі даследаванне і кансервацыю рэштак замка. Шмат у яго вывучэнні зрабілі беларускія даследчыкі М. А. Ткачоў і Т. Бубенька, а таксама Ф. Д. Гурэвіч і М. У. Малеўская з Санкт-Пецярбургу.
Наваградскі замак закладзены на месцы гарадзішча на высокім, часткова насыпаным узгорку (так званай Замкавай гары), абкружаным ровам. Першыя ўмацаванні ў выглядзе кругавога абарончага вала з драўлянымі сценамі-гароднямі і астрогам узніклі ў XI ст. Гэтыя драўляныя ўмацаванні ў XI—XII стст. шмат разоў гарэлі, а затым узнаўляліся.
У сярэдзіне XIII ст. у замку была пабудавана сярод драўляных зрубаў-гародняў мураваная вежа накшталт Камянецкай. Яна мела квадратную ў плане форму, стаяла на магутным падмурку і дасягала значных памераў у вышыню. У другой палове XIII—XIV стст. шмат разоў падыходзілі да сцен замка розныя ворагі, аднак замак не быў узяты варожымі войскамі, дзякуючы ў многім гэтай вежы. Так, Іпацьеўскі летапіс, апісваючы штурм Наваградка галіцка-валынскімі і татарскімі войскамі, адзначае, што дзядзінец горада захапіць не ўдалося. У 1314 г. атрад крыжакоў на чале з магістрам Генрыкам фон Плоцке асадзіў Наваградак. Захопнікі спалілі горад, а жыхары зачыніліся ў сваім замку і мужна абараняліся. Пасля аднаго з такіх нападаў крыжакоў (верагодна, у 1394 г.) мураваная вежа Наваградскага замка ўсё ж была пашкоджана, асабліва яе верхнія ярусы. Аднак у хуткім часе яна была адбудавана, але ўжо не з каменю, а з цэглы. Рэшткі папярэдняй былі выкарыстаны як падмурак.
У гістарычных дакументах гэтая вежа была вядома пад назвамі — Шчытоўка, Шчытовая ці Цэнтральная. Тое, што яе назвалі Шчытовай, гаворыць само за сябе. Гэта была надзейная варта і шчыт сярэднявечнага горада. Яе рэшткі часткова захаваліся да нашага часу. Яна была ўзведзена ў тэхніцы «лусковай» муроўкі, калі шчокі сцен рабілі з цэглы, а ўнутраную частку муру — з камянёў і цагельнага друзу на вапне. Вежа мела пяць паверхаў з перакрыццямі на бэльках. Паверхі злучала мураваная лесвіца, якая была ў тоўшчы паўднёвай сцяны. У ніжняй частцы вежы знаходзілася брама спічастай формы. Сцены былі прарэзаны паўцыркульнымі байніцамі. На ўсходняй сцяне на ўзроўні чацвёртага паверха захаваліся рэшткі невялікага эркера-выступу, дзе, верагодна, вісеў набатны звон. 3 яго дапамогаю папярэджвалі насельніцтва на выпадак бяспекі.
Як бачна, спачатку гэтая вежа была адзіным надзейным умацаваннем сярод драўляных сцен, што акружалі замак па ўсім перыметры гары. Аднак ужо ў канцы XIV — пачатку XV ст. у Наваградскім замку распачаліся будаўнічыя работы, якія супалі з агульнай падрыхтоўкай насельніцтва Літвы, Жамойці і Польшчы да рашучага адпору і разгрому рыцараў Тэўтонскага ордэна. Вядомы беларускі гісторык і археолаг М. А. Ткачоў вызначыў некалькі этапаў будаўніцтва Наваградскага замка. Спачатку з усходу ўзвялі яшчэ тры вежы, якія мелі па чатыры байніцы на кожным паверсе. Гэтыя вежы (Касцельная, Малая вежа-брама і Пасадская) злучылі мураванымі сценамі. Яны былі падобныя да Шчытоўкі, але ніжэйшыя, мелі тры паверхі. Да нашых часоў захаваліся рэшткі Касцельнай вежы і Малой брамы. 3 прычыны таго што вады ў замку не было, але на ўсходнім схіле Замкавай гары білі моцныя крыніцы, над адной з іх і паставілі дзесьці ў XIV ст. мураваную Калодзежную вежу. Праёмам сцяны яна звязвалася з верхнімі сценамі замка. Вежа мела патайны ўваход у замак і спецыяльны праход да вады. Будаўніцтва вежаў скончылася да 1410 года. 3 поўначы, як сведчаць вынікі археалагічных даследаванняў, на самым стромкім схіле Замкавай гары драўляныя гародні захоўваліся да канца XV ст. Гэта тлумачыцца выгадным размяшчэннем гэтай часткі замкавых умацаванняў. У такім выглядзе замак процістаяў шматлікім крыжацкім нападам.
Наступны этап перабудовы замка адносіцца да канца XV — пачатку XVI ст. У гэты час у беларусаў з'явіўся новы вораг — крымскІя татары. У 1505 годзе замак вытрымаў аблогу вялікай татарскай арды султана Біці-Гірэя. Абаронай Наваградскага замка кіравалі ваявода А. Гаштольд і гараднічы Маскевіч. Беспаспяхова закончылася спроба перакопскіх татараў захапіць Наваградак і ў 1506 г. Гэтыя напады выклікалі значнае ўмацаванне замка. У яго паўночна-заходняй частцы была пабудавана вежа Дазорца. Новае прасла сцяны звязвала яе са Шчытоўкай. На паўднёва-ўсходнім схіле гары была дадаткова ўзведзена Меская вежа-брама, злучаная прасламі сцен з Калодзежнай вежай і Малой брамай. У выніку ўтварыліся два шматвугольныя прылеглыя мураваныя паясы абароны, адзін з якіх быў на дзядзінцы, другі — на схіле ўзгорка, перад уваходам у замак з боку горада, Усе вежы былі збудаваны з буйнапамернай цэглы з забутоўкай дробным каменем. На замкавым двары стаялі жылыя і гаспадарчыя пабудовы. У XVI ст. Наваградскі замак меў сем вежаў і быў адным з самых магутных на Беларусі.
У канцы XVI — пачатку XVII ст. пабудаваны палац, да якога прылягала капэла. У час вайны 1654—1667 гг. рускія войскі двойчы бралі Наваградак. У 1655 г. у пачатку верасня, яго занялі казакі I. Залатарэнкі. Пры гэтым замак і горад вельмі пацярпелі падчас асады. Часткова адноўлены ў 1660 г., замак зноў быў заняты войскамі князя А. I. Хаванскага. На гэты раз без бою: наёмны гарнізон, які не атрымаў своечасова плату за службу, адчыніў браму ворагу. Вежы замка Меская, Калодзежная, Малая брама і Пасадская, а таксама праслы сцен былі разбураны да падмуркаў. Канчаткова ўдар па замкавых мурах нанеслі ў 1706 г. шведы ў час Паўночнай вайны. К пачатку XIX ст. ад замка на дзядзінцы часткова ўцалелі 3 вежы: Дазорца, Шчытоўка і Касцельная. На працягу XIX ст. разабралі рэшткі першай вежы. У 1906 г. рухнула Касцельная вежа. Дзякуючы намаганням мясцовага аматара старажытнасцяў Т. Корзана, рэшткі вежы былі падпёрты двума эскарпамі. У гады першай сусветнай вайны абвалілася паўднёвая сцяна Шчытоўкі.
Другім поясам абароны горада была фартыфікацыя Малога замка. На заходнім краі яе пляцоўкі, там, дзе зараз узвышаецца стары каменны вятрак, некалі стаяла магутная баявая вежа. Яна была пабудавана ў канцы XIII — першай палове XIV ст. з палявых валуноў і цэглы. У канцы XV — пачатку XVI ст. вежа была перабудавана ў васьмігранную. Гэтая вежа прастаяла да сярэдзіны XVII ст., калі яе зноў разабралі, а будаўнічыя матэрыялы выкарысталі для ўзвядзення ветранога млына. Замак паступова разбураўся. Толькі ў 1921 г. ён быў узяты пад ахову, а ў 1922—1930 гг. у ім правялі частковую кансервацыю ацалелых вежаў. Прычым сцены Касцельнай вежы былі фактычна складзены нанава.

Паводле М.А. Ткачоў "Замкі Беларусі", Алесь Кушнярэвіч "Наваградскі замак" "Памяць", Наваградскі раён.
 

​